Omgaan met kansarmoede in de klas

Oefening met casussen

Doelstellingen

• Mogelijkheden exploreren om op een respectvolle manier met situaties gerelateerd aan kansarmoede om te gaan.
• De mogelijkheden om met kansarmoede om te gaan kaderen binnen de cirkel van invloed & de cirkel van betrokkenheid.

Timing

Middellang (groot deel van een lesuur/volledig lesuur)

Richtlijnen

Met wie?

Voorbereiding

Opdracht

1. De deelnemers verdelen zich in groepen van 4.

2. Elke groep heeft een groot vel papier. Teken in het midden van dit vel een vierkant. Dit is het gemeenschappelijke deel. Trek nu vanuit elke hoek van het vierkant een lijn naar de hoeken van het blad. Dit is het individuele deel.

3. Elke groep krijgt 1 casus. Lees de casus.

• Raadpleeg de achtergrondinformatie rond de ‘Cirkels van invloed & van betrokkenheid’ en eventueel de achtergrondinformatie rond ‘Omgaan met kansarmoede in de klas’.
• Formuleer individueel wat je zou doen indien deze situatie zou voorvallen in de klas. Zorg ervoor dat die handelingen binnen de cirkel van invloed liggen.
• Welke acties liggen buiten jouw invloed maar binnen de cirkel van betrokkenheid? Zijn er mogelijkheden om de cirkel van invloed uit te breiden naar de cirkel van betrokkenheid? Hoe?

4. Elk groepslid stelt zijn oplossing voor. De oplossingen worden beargumenteerd en men luistert naar elkaar. Vervolgens tracht men tot een gemeenschappelijke oplossing te komen.

5. In een klassikale nabespreking worden:

• Indien niet elke groep dezelfde casus heeft, worden de verschillende casussen voorgesteld.
• De oplossingen van elke groep besproken en beargumenteerd.
• De andere groepen en docent vullen aan waar nodig. 

Nabespreking

De cirkel van invloed en van betrokkenheid

De handelingen die zich situeren binnen de cirkel van invloed hebben betrekking op de mogelijkheden en acties die de leerkracht individueel kan ondernemen.

In de cirkel van betrokkenheid situeren zich acties die de leerkracht niet onmiddellijk individueel kan ondernemen. Deze situeren zich ofwel in de privésfeer van de leerlingen of hebben ondersteuning nodig van een schoolteam of externe organisaties. De leerkracht kan echter zijn of haar cirkel van invloed uitbreiden indien er op schoolniveau een ondersteunend beleid rond kansarmoede wordt opgezet waar de leerkracht beroep op kan doen, of indien de school beslist om samen te werken met externe partners waar de leerkracht beroep op kan doen of leerlingen en/of ouders mee in contact kan brengen.

Mogelijke oplossingen

We geven hieronder een aanzet voor mogelijke oplossingen bij enkele casussen. Zoals steeds het geval is bij het omgaan met diversiteit is er niet zoiets als één kant-en-klare oplossing maar moeten steeds verschillende aanwezige perspectieven via dialoog en samenwerking en rekening houdend met de context, tegenover elkaar worden afgewogen. 

Geurtje

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Het antwoord uit De Eerste Lijn - Kansarmoede (Klasse voor leraren, 2010): Ja. Of signaleer het minstens bij de leerlingenbegeleider. Wees discreet, het is vaak al een prestatie dat Declan op school zit. Hem confronteren met zijn gebrekkige hygiëne is niet leuk, maar voorkomt vaak erger. Voer een duidelijk gesprek en draai niet rond de pot. Zoek meteen samen met Declan hoe hij de situatie het best aanpakt. Probeer de onderliggende oorzaak en de rol van de ouders te achterhalen. Toon je appreciatie bij elke kleine verbetering.
• Acties die zich situeren binnen de dirkel van betrokkenheid:
• De sanitaire voorzieningen bij Declan thuis, de wijze waarop Declan’s ouders hem hygiënisch opvoeden, … . Hier kun jij als leerkracht geen invloed op uitoefenen.

Luiaards

Uit de opmerking van deze leerlingen blijkt dat ze zich niet kunnen vinden met de actie die op school loopt. De opmerking toont aan dat deze leerlingen wellicht zelf hard moeten werken voor hun brokken en van buitenaf ook geen ondersteuning/liefdadigheid ervaren. Deze leerlingen zijn wellicht ook niet betrokken bij het initiatief om deze Zuiddag te organiseren.

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Tracht bij dergelijke goede-doel-initiatieven te vertrekken vanuit de intrinsieke motivatie van leerlingen. Hoe staan zij tegenover het opnemen van een maatschappelijke verantwoordelijkheid tegenover ‘zwakkeren’? Waar is volgens hen nood aan? Op welke vlakken zijn ze ervan overtuigd dat ze zich kunnen inzetten voor anderen? En hoe kunnen ze dit omzetten in concrete daden? Door samen met leerlingen op zoek te gaan naar zaken die ze als ‘noodzakelijk’ ervaren en aansluiten bij hun leefwereld spoor je hen vanuit een intrinsieke motivatie aan om hun maatschappelijke verantwoordelijkheid op te nemen en creëer je anderzijds een groter draagvlak voor dergelijke initiatieven. Tracht deze cirkel invloed uit te breiden naar het schoolniveau zodat ook leerlingen hun stem gehoord wordt bij het organiseren van dergelijke initiatieven.
• Acties die zich situeren binnen de cirkel van betrokkenheid:
• De financiële situatie van de jongeren die (al dan niet genoodzaakt zijn te) werken om hun eigen centen te verdienen.
• Wanneer deze initiatieven door een beperkte groep leerkrachten worden georganiseerd zonder dat daarbij andere collega’s of leerlingen hun stem wordt gehoord.  

Boterhammen

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Ga discreet om met deze observatie maar laat dit ook niet ongemerkt voorbij gaan. Informeer bij de leerling discreet naar de thuissituatie. Vermijd om de rol van ‘barmhartige samaritaan’ op te nemen vanuit een gevoel van medelijden. Draag de verantwoordelijkheid niet alleen maar signaleer dit bij de leerlingenbegeleiding en ga samen met de leerling en de ouders op zoek naar een oplossing. Een houding van discretie en respect voor de waardigheid is van groot belang.
• Acties die zich situeren binnen de cirkel van betrokkenheid:
• Aan de financiële of eetgewoonten van dit gezin kun je als school of leerkracht weinig veranderen.
• Heeft de school contact met organisaties die voedsel voor een heel lage prijs of gratis kunnen voorzien voor kansarmen? Door leerlingen en ouders op deze manier op weg te helpen kan de cirkel van invloed uitgebreid worden.

Onbegrip

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Lessen over armoede in een klas waar leerlingen zitten uit kansarme gezinnen kunnen nogal eens pijnlijke situaties opleveren. In dergelijke klassen is het belangrijk om te werken aan een veilig klasklimaat vooraleer dergelijke onderwerpen worden aangesneden. In lessen over armoede kan zo beter vertrokken worden vanuit elementen die minder direct betrekking hebben op kansarme leerlingen. Zo kan gepeild worden naar de houding van de andere leerlingen tegenover armoede. Werk in eerste instantie aan deze algemene houding vooraleer over te gaan naar onderwerpen die direct betrekking kunnen hebben op de aanwezige leerlingen.
• Acties die zich situeren binnen de cirkel van betrokkenheid:
• Je kunt versteld staan van de houding van onbegrip die leeft onder leerlingen ten opzichte van solidaire maatregelen voor ouders van leerlingen in kansarmoede. Hier bestaat echter geen pasklare oplossing voor waardoor je deze houding onmiddellijk kunt veranderen. Het veranderen van een houding gebeurt niet van dag op dag en gebeurt via maatregelen waarvan soms ook het effect  niet meteen zichtbaar is. Dit kadert binnen een attitudevorming en een positief klasklimaat.

Huiswerk

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Het antwoord uit De Eerste Lijn - Kansarmoede (Klasse voor leraren, 2010): Toon eerst begrip. Zoek uit waarom ze haar huiswerk niet maakt. Zoek samen met de leerling en de ouders naar oplossingen.
• De cirkel van invloed kan uitgebreid worden door als school aandacht te besteden aan volgende zaken:
• Heeft de school contact met organisaties die huiswerkbegeleiding aanbieden?
• Is er op school tijd en materiaal om taken en opdrachten uit te voeren?
• Zijn de ouders overtuigd van het belang van huiswerk en van de school in het algemeen?

Luizen

• Acties die zich situeren binnen de cirkel van invloed:
• Een luizenplaag op school is voor kansarmen vaak een nachtmerrie. Vaak wijst men meteen in hun richting. Wees voorzichtig met je conclusies. Als je de haren van het kind controleert, doe dat dan discreet.
• Als in de leraarskamer op een kwetsende manier over armen gesproken wordt, moet men daar tegen durven ingaan en nuanceren.
• Acties die zich situeren binnen de cirkel van betrokkenheid:
• De cirkel van invloed kan uitgebreid worden indien er op school een effectief luizenbeleid is (Dit artikel uit Klasse gaat hier dieper op in).
• Als dergelijke bevooroordelende uitspraken in de leraarskamer gedaan worden kan dit overigens een teken zijn dat er op schoolniveau nog kan gewerkt worden aan ‘omgaan met diversiteit’. Door op dit vlak initiatief te nemen kan de cirkel van invloed uitgebreid worden. 

Alternatieven en transfer

Alternatieve werkvormen

• Verdeelde informatie: 1 iemand heeft de achtergrondinformatie, of de achtergrondinformatie wordt verdeeld over de verschillende deelnemers.
• De 6 denkhoeden.

Alternatieve toepassingen

• De casussen die besproken worden kunnen ook afkomstige zijn uit de ervaringen van de studenten.Op deze manier wodt de leeromgeving verbreed ( leeromgeving verbreden De potentiële diversiteit aan ervaringen, interesses, leefsferen en competenties die je bij de leerlingen kan aanboren, wordt veel groter als je het leren laat plaatsvinden in een authentieke context in confrontatie met 'echte' problemen, als je met verschillende klassen en leeftijdsgroepen kunt werken of als je de leer- en leefomgeving ook opentrekt tot buiten de school. ). 

Transfer

• Is de opleiding toegankelijk voor kansarme studenten? Op welke manier gaat de opleiding om met kansarme studenten? Hoe wordt hier mee omgegaan op klas- en opleidingsniveau? Deze oefening kan ook gemaakt worden op basis van ervaringen die lerarenopleiders hebben met studenten uit kansarme milieus.
• Een onderscheid maken tussen de cirkel van invloed en cirkel van betrokkenheid, het focussen op de cirkel van invloed en het uitbreiden van deze cirkel is zinvol om in allerhande situaties pro-actief te werk te gaan en energie efficiënt in te zetten. 
• Via  samenwerkend leren Samenwerkend leren besteedt veel aandacht aan de wijze waarop lerenden elkaar waarnemen en met elkaar interageren. Op die manier kan je werken aan statusproblemen van zwakkere lerenden. De grote troef van samenwerken is dat uiteenlopende perspectieven sneller naar voren komen en kunnen leiden tot gezamenlijke opbouw van kennis.  wordt gewerkt aan  normaliteit Diversiteit is alomtegenwoordig. We kunnen en mogen op alle mogelijke manieren van elkaar verschillen. Dit houdt geen waardeoordeel in. Het gaat enkel om de vaststelling en principiële aanvaarding van een feitelijke situatie, die plezierig, boeiend en leerrijk kan zijn, maar evengoed verwarrend, vreemd of onaangenaam. ,  Onbevooroordeeldheid & non-discriminatie Omgaan met diversiteit betekent dat we ons bewust worden van onze stereotypen en deze zeker niet laten uitmonden in vooroordelen. We gaan anderen beschouwen als individuen en hen onbevangen observeren in een specifieke context. Daarnaast hoeden we ons ervoor om anderen niet te discrimineren. ,  multiperspectiviteit Omgaan met diversiteit houdt in dat men zich los kan maken van het eigen perspectief, via verschillende invalshoeken naar zaken kan kijken én zich kan inleven in het perspectief van degenen met wie men in interactie treedt. ,  dialoog & samenwerking De dialoog is de gespreksvorm waarin diversiteit het best tot haar recht komt. Er wordt tijd uitgetrokken om te luisteren en op een evenwaardige manier tot uitwisseling van betekenissen te komen. Samenwerking is de handelwijze waarbij diversiteit als meerwaarde wordt benut. Samenwerken in heterogene groepen kan soms tot conflicten leiden. Maar ook dat is een normaal gegeven waar we moeten leren mee omgaan.  en  leren-van-elkaar We creëren onder invloed van onze interactie met anderen actief nieuwe referentiekaders en stellen de bestaande voortdurend bij. Essentieel hierbij is een basishouding van reflectie en zelfkritiek, zowel op ons zelf als op tradities, verworvenheden, normen en waarden van de groepen waartoe we behoren. .